Guía do Conxunto Histórico de Combarro, 1992

Guía do Conxunto Histórico de Combarro

Para chegar a Combarro (Pontevedra, Galicia), o viaxeiro ha de chegar á cidade de Pontevedra e dirixirse cara ao Grove e A Toxa a través da comarcalC-550. Despois de percorrer seis km., divisará o pobo.

Este levántase nunha recollida enseada que forma a ría, constituíndo un singular agrupamento urbano, declarado en 1972 "conxunto de interese artístico e pintoresco" debido á súa harmonía e ao seu encanto. Na actualidade é unha das expresións máis xenuínas da arquitectura popular de Galicia.


A HISTORIA

O topónimo está relacionado coa raíz comb-, que significa fondal, val ou, sobre todo, flexión da costa, pois o núcleo tradicional se sitúa sobre unha base granítica con forma de media lúa, cambada nos extremos polas praias do Padrón e a hoxe desaparecida praia de Chousa.

A orixe de Combarro podería residir nun castro costeiro, aínda que os restos arqueolóxicos son escasos. Preto do pobo, nas proximidades da ermida daRenda (lugar do Xuviño), descubriuse en 1980 un poboado galaico-romano coñecido como A Sividá (a cidade), que data de finais do século I d. C.

Xa en 1105, Combarro e a illa de Tambo foron doados pola raíña dona Urraca e o Conde don Raimundo ao Mosteiro de Poio. Baixo o señorío deste cenobio beneditino viviron os seus veciños ata o século XIX, pagando cargas feudais e rendas debidas ao usufruto de vivendas e terras.

As que hoxe son parroquias de San Xoan de Poio e San Roque de Combarroconstituían o Couto de Poio e Combarro. Por iso, dende a Idade Media existiu organización do concello e administración de xustiza. Así consta que aquí "había forca e coitelo, e alcaldes e xuíces que coñecían dos preitos civís e criminais". Combarro era a cabeza do devandito Couto, e no pobo residía o xuíz desta xurisdición.

A súa importancia tradicional coma porto pesqueiro póñena de manifesto o elevado número de mariñeiros (en 1719 había 97 entre os 535 habitantes do pobo) e os múltiples feitos que aqueles protagonizaron. Cartas de irmandade e repetidos conflitos con outros pescadores da ría (PontevedraPortonovo) sucedéronse ao longo dos séculos XV a XVIII. A loita pola pesca, principal recurso económico destas localidades, estaba no centro destas disputas.

Ao mesmo tempo, a práctica totalidade das familias complementaban os seus ingresos coa actividade agrícola. As economías domésticas camiñaban sobre dous pés: o mar e a terra.
Tanto era así que os veciños se encontraban organizados nos Gremios de Mar e 
Terra, e como tales preitearán en 1788 co Mosteiro beneditino de Poio. Pretendían que se erixise unha parroquia que deixase de depender da matriz de San Xoan. Esta farase realidade entre 1792 e 1797 (co nome de San Sebastián de Combarro). Pero de forma definitiva, Combarro non será parroquia independente ata 1868. O seu patrón foi dende entón San Roque.

En 1836 o novo Estado liberal español creou a división municipal que agora coñecemos. O antigo Couto de orixe medieval converteuse no Concello Constitucional de Poio e Combarro. A el, agora denominado só de Poio, segue pertencendo este conxunto histórico de Combarro que o viaxeiro goza.

A ARQUITECTURA

Combarro herdado constitúe un fermoso exemplo de arquitectura popular. Foi construíndose adaptado ao modo de vida tradicional dos seus poboadores, mariñeiro e agrícola a vez, así como ao medio inmediato, optimizando os recursos naturais. É máis, forma un todo orgánico co devandito ámbito, o que levou a Trapeiro Pardo a dicir que Combarro é un pobo "de pedra". O viaxeiro pode considerar como as súas edificacións se levantaron sobre a base granítica que dá forma á costa e chega á mesma beira do mar. Deste modo foi aproveitada totalmente a chousa ou conxunto de terras cultivables inmediatas ás casas vivenda.

Ese agrupamento tan singular, o pobo orixinal, mantívose así superposto a aquela orla granítica litoral ata polo menos 1960. Practicamente tal e como o vira en 1788 o Licenciado Manuel Parcero Vallejo. Este deixou escrito que a Capela de San Roque estaba situada "no medio desta Poboación situada sobre pena viva, e rodeada por todas as partes de casas". Estas últimas achábanse "sumamente apiñadas por non ter onde estenderse (...) por estar ocupados con terras labradías os seus contornos do Poñente."

Aquelas vivendas articúlanse en torno a un eixe lonxitudinal, que atravesa dun a outro extremo o conxunto urbano orixinario. Forman aquel eixe as rúasde San Roque e A Rúa (a rúa por excelencia). Alí onde o pobo se ensancha, a aquelas xórdelles unha paralela, a rúa do Mar, así denominada pola proximidade a este. Transversais a estas rúas cruzan unha serie de calellas. Por eles accedían, e aínda seguen accedendo, os mariñeiros ás súas embarcacións. Tamén os nenos e as mulleres cando ían á praia a mariscar.

A lóxica construtiva do Combarro herdado está traspasada por esta permanente presenza do mar. Todas e cada unha das edificacións dispóñense en dúas cotas, ao modo dunha plataforma con dous niveis. E ábrense á ría coma unha gran ventá. Porque alí se forxaba a actividade económica fundamental. E porque os combarreses e o mar dialogan dende sempre, nunha mutua querencia.

Esas casas presentan distintas tipoloxías, cuxa sinxeleza construtiva, como corresponde a unha arquitectura popular, se volve en Combarro a harmonía que che atrapa co seu sutil encanto.

O tipo máis elemental, e xa pouco representado, é o da casa terreña. As súas dimensións son pequenas: de quince a trinta metros cadrados. O seu pavimento é o propio terreo, a terra ou a pedra. Internamente presentaba unha división moi simple e mesmo inexistente.

Da casa labrega só ofrécense uns cantos exemplos, situados nos bordos nordestes e oeste do pobo. Recordemos que tradicionalmente foron poucos os casos de economías familiares exclusivamente agrícolas. Esta vivenda se
cacteriza pola súa amplitude e por ter unha porta ancha para a entrada do carro de vacas. Conta así mesmo cunha serie de construcións adxectivas, tales como alpendres (vos alboios) e cortes (ás cortes ou cortellos).

As máis estendidas son as casas con sobrado, que observamos ao longo daRúa e da rúa do Mar. As súas dimensións son moi similares, como corresponde a economías con niveis de renda bastante equiparados. Están dispostas entre medianeiras e teñen planta baixa e un piso (ou andar). Unha escaleira interior permite acceder dende o baixo á planta superior. Unha variante desta casa é a que nos ofrece un acceso exterior a través dunha escalinata de pedra (oupotiño).

No baixo (a adega) almacénanse os aparellos de pesca e os útiles de labranza, e moitas veces encontramos un lagar para facer o viño. EnCombarro existe unha boa cultura do viño, que vén dende o século XVI, polo menos; e fanse igualmente augardentes (brancas e de herbas).

No andar, que ten chan de madeira, encontramos a cociña, a sala (ousobrado), os cuartos (ás alcoubas) e o balcón. O sobrado é o espazo máis amplo da casa e, xunto coa cociña, o centro desta; nel estaban os mobles máis coidados da vivenda. As alcoubas -de unha a tres- son reducidas, pois cabe xustamente a cama e pouco máis.

O balcón é un elemento relevante na casa combarresa. Trátase da atalaia dende onde se domina visualmente ese mar tan presente na vida cotiá. Orientado ao sur, serve así mesmo como lugar de secado das espigas de millo nos meses de outono. Os balaústres execútanse tradicionalmente en madeira, en ferro e mesmo en pedra. Neste último caso ofrécensenos fermosas solainasde cantería de inspiración e factura barroca. Onde se dá este diálogo entre a arquitectura culta e a popular, ofrécense ao viaxeiro os exemplos máis sobresaíntes do conxunto histórico. A súa realización data do século XVIII, século de gran dinamismo no que se consolidan e debuxan os trazos fundamentais do Combarro que agora temos ante os nosos ollos.

OS HÓRREOS.

O viaxeiro que aínda non percorrese Combarro, pero que oíu falar do pobo, seguramente terá feita unha asociación entre o seu nome e os hórreos aliñados á beira do mar. É a imaxe centos de veces difundida, o tópico, aínda que non deixa de ser certo que as máis de trinta construcións deste tipo así dispostas constitúen a maior agrupación en territorio galego. E unha das manifestacións máis palpables da harmonía da súa linguaxe arquitectónica.

En Combarro ao hórreo chámaselle palleira debido a que a palla era o material con que se cubrían os máis antigos. Así mesmo vexetal era o resto da cámara ou celeiro, tecido ao modo dun cesto con varas de salgueiro (costráns). Hoxe non se conserva ningún destas características. A madeira, o granito e o ladrillo son os materiais empregados na súa construción. En ocasións combínanse uns e outros, dando lugar á coñecida coma hórreo mixto.

O elemento de sustentación é sempre pétreo, estando formado por un  e un tornarratos, pedra esta última circular e de maior diámetro que o , para impedir o acceso dos roedores ao celeiro superior. Porque a palleira é fundamentalmente o lugar de almacenamento e secado definitivo do millo, así como a construción máis representativa, xunto cos eirados inmediatos a estas, do carácter agrícola de Combarro.

OS CRUCEIROS

Alí onde as quellas transversais e as rúas se cruzan, aparece unha pequena praza. E nesa praza un cruceiro, esvelto e dotado dunha profunda carga simbólica actualmente reducida aos seus aspectos formais.

A cruz de pedra cristianiza, e en Galicia enténdese que protexe. A antropoloxía fálanos dun culto precristián aos deuses protectores dos camiños e encrucilladas. Esa protección aludida podería explicar que dos seis cruceirosque se alzan no núcleo de Combarro, tres nos mostren no reverso da cruz unha imaxe da virxe do Socorro, que en actitude violenta pisa e castiga á representación do mal.

É de destacar así mesmo a imaxe do santo Roque acompañado do seu fielcan, representados no fuste do cruceiro existente no adro (ou adro) da vella igrexa parroquial. Castelao teno debuxado na súa renomeada obra As cruces de pedra na Galiza. O viaxeiro non deixará de velo.

Outra das singularidades dalgúns dos cruceiros de Combarro é a mesa de pedra existente diante destes. Trátase dunha mesa-altar que as veciñas engalanan con grande esmero todos os anos para a procesión do Corpus. Antigamente as marchas fúnebres facían un alto ante o cruceiro, e o cadaleito era pousado sobre esa mesa para proceder ao rezo de responsos pola ánima do defunto.

En canto á data, os cruceiros máis antigos de Galicia datan dos séculos XIV e XV. Ao que se lle recoñece unha maior antigüidade é ao de Melide (A Coruña). Os de Combarro son posteriores. Fanse no século XVIII (1727, 1739) e principios e mediados do XIX (1802, 1857), custeados por algún dos veciños do pobo.

AS FESTAS.

Combarro foi dende sempre un pobo alegre, moi amigo das súas festas, nas que expresa unha emoción de vivir colectiva.

Se o viaxeiro vén no mes correspondente, poderá participar na moi cerimoniosa festa do Corpus Christi de Combarro, onde se combina o relixioso e o cívico. Pola mañá misa e procesión: as rúas de Combarro engalánanse de flores e primavera. Pola tarde os maiordomos saíntes (o matrimonio máis antigo do pobo) fan entrega do Ramo aos mordomos entrantes, ante o resto da veciñanza. Isto sucede na Rúa, onde os concorrentes bailan unha peza para a ocasión. Logo, os congregados acoden á casa do matrimonio entrante, onde serán agasallados con roscas, biscoitos e viño do país (aínda que hoxe é unha celebración en retroceso).

Se o viaxeiro chega en xullo pode unirse á procesión marítima da festa do Carme, de gran devoción mariñeira, e se o fai en agosto poderá gozar nas festas de San Roque, acudindo ás distintas actividades da Semana Cultural, participando na comitiva do can do santo e bailando nas verbenas ata ben tarde. Gozará dunha temperatura espléndida, e contemplará, coa noite, aquilo tan fermoso que dicía Florentino Cuevillas cando constataba que a ría está sementada de estrelas.

Fonte: Guía do Conxunto Histórico de Combarro
Autor: Rafael Vallejo Pousada
Edita: Asociación para a Defensa do Patrimonio Histórico-Artístico de Combarro"A Solaina". 1992.


Entradas populares de este blog

Noticia uvigo.gal

“Conservas de Combarro”

Combarro. Arquitectura. Casa con sobrado.